24 stycznia 2024 na naszym spotkaniu zajęliśmy się – z lekkim poślizgiem – tematem rocznicowym.
W 2023 roku świat obchodził 100. rocznicę urodzin światowej sławy włoskiego reżysera i scenografa – Franca Zeffirellego.
Franco Zeffirelli to: reżyser filmowy, teatralny i operowy, a także scenograf, projektant kostiumów, producent i aktor filmowy, teatralny i telewizyjny. Należy zwrócić uwagę, że Zeffirelli znany jest jako reżyser filmowy, jednak filmów zrealizował ok. 20, natomiast inscenizacji teatralnych i inscenizacji oper – ok. 120!!! Z La Scalą związany był przez pół wieku!!!
„Dla mnie istota ludzka jest arcydziełem” – mawiał Zefffirelli.
W trakcie opowieści o Zeffirellim różne osoby dorzucały swoje uwagi, wrażenia po obejrzeniu filmów, uzupełniały wiadomości i zrobił nam się z tego całkiem przyjemny – używając języka teatralnego – spektakl.
Franco Zeffirelli urodził się we Florencji (12 lutego 1923) jako syn Alaide Garosi, projektantki mody i Ottorino Corsiego, handlarza wełny i jedwabiu. Był dzieckiem z tzw. „nieprawego łoża”. I tu od razu odezwało się kilka głosów osób, które obejrzały „Herbatkę z Mussolinim” i które przytoczyły piękne zdanie z tego filmu (filmu, który, jak wiadomo, zawiera sporo elementów autobiograficznych z czasów dzieciństwa i młodości Zeffirellego): „nie ma dzieci z nieprawego łoża, są tylko „nieprawi” rodzice!” W owych czasach dziecko urodzone z nieprawego związku nie miało prawa nosić nazwiska ani ojca, ani matki, dlatego matka podała nazwisko Zeffiretti, bo była zauroczona muzyką Mozarta. „Zeffiretti lusinghieri” to aria sopranowa z trzeciego aktu opery „Idomeneo” Wolfganga Amadeusza Mozarta. Na skutek pomyłki urzędnika, ostateczne zapisano nazwisko Zeffirelli. Po śmierci matki w 1929 r. (zmarła na gruźlicę, gdy miał 6 lat) został umieszczony w domu dziecka.
Przez pewien czas opiekowała się nim Mary O’Neill – angielska guwernantka, która dbała, by serwowana w szkołach za rządów Mussoliniego propaganda nie zniekształciła chłopcu obrazu świata. Dostał się pod kuratelę starszych pań, Angielek, które od lat wiodły we Florencji spokojny, dostatni żywot. Te kontakty okazały się niezwykle ważne dla młodego Zeffirellego – nie tylko doskonale poznał język angielski, ale poznał świat wartości, wolności i demokracji, jakie zaszczepiły mu Angielki. Nie pozwoliły również na spaczenie umysłu dziecka faszystowskimi wartościami, które w państwie Mussoliniego były mocno lansowane. To właśnie dzięki szacownym matronom z Anglii, młody Franco wszedł w świat Szekspira, któremu pozostał wierny do końca życia. Ci z nas, którzy obejrzeli „Herbatkę z Mussolinim” od razu zwrócili uwagę na fragment filmu, gdy mały Franco bawi się w teatrzyk lalkowy ze swoją opiekunką. Odgrywają scenę balkonową z „Romea i Julii” i na przemian czytają urywki ze sztuki.
W 1941 roku ukończył Akademię Sztuk Pięknych (Accademia di Belle Arti Firenze) we Florencji. W czasie wojny walczył jako partyzant, zanim spotkał się z brytyjskimi żołnierzami z 1. batalionu Scots Guards i stał się ich tłumaczem – jako osoba, która doskonale znała język angielski. Związał się z opozycyjnym wobec faszystów ruchem partyzanckim. Trafił do niewoli i miał zostać rozstrzelany, ale podczas przesłuchań okazało się, że osoba je przeprowadzająca jest jego nieznanym wcześniej przyrodnim bratem. Dzięki temu, a w zasadzie dzięki staraniom nowo poznanego brata, został uwolniony. Jeszcze w czasie wojny, po skończeniu ASP kontynuował studia na Uniwersytecie Florenckim (sztukę i architekturę), ale gdy zobaczył w 1944 roku „Henryka V” Laurence’a Oliviera, postanowił zwrócić się w stronę teatru.
W 1947 roku poznał Luchino Viscontiego, starszego o 16 lat reżysera i został jego asystentem. I nie tylko – dorzuciła Bożenka K. No nie, nie tylko, o tym jeszcze będziemy mówić.
Oto chronologia jego twórczości, najważniejszych dzieł. Jego zawodowe życie było niezwykle płodne.
• 1957 Camping – komedia, z której włoscy krytycy wyśmiewali się słowami: „film, który nawet na zaszczyt wzmianki nie zasługiwał”; „klasyczny film bez rymu i powodu, który nie mógłby się skończyć ani nawet zacząć”; i „to takie zrujnowane i przypadkowe, a także prostackie”
• 1964 Maria Callas w Covent Garden (Maria Callas at Covent Garden) film dokumentalny
• 1965 Cyganeria (La Bohème) – scenografia
• 1966 Per Firenze (film dokumentalny TV, po tragicznej powodzi 4 listopada 1966 roku we Florencji)
• 1967 Poskromienie złośnicy (The Taming of the Shrew) – Basia S. dodała, że początkowo Zeffirelli chciał obsadzić w głównych rolach Sophię Loren i Marcello Mastroianiego, ale Liz Taylor z Burtonem sfinansowali ten film, dając tym samym ogromny kredyt zaufania młodemu reżyserowi z Włoch. To fabularny debiut Zeffirellego. Był to najważniejszy sukces w jego karierze.
“Szekspir wkroczył w moje życie zupełnie niespodziewanie. Londyński teatr Old Vic zaproponował mi reżyserię jednej z jego sztuk. Marzyłem zawsze o wystawianiu wielkich tragedii, nie mogłem więc zaprzepaścić takiej szansy. I w rezultacie właśnie Szekspirowi zawdzięczam swoją pozycję w świecie teatru. Kiedy zainteresowałem się filmem, zacząłem od sztuk Szekspira” – opowiadał w wywiadzie dla “Les Lettres Françaises”.
• 1968 Romeo i Julia (Romeo and Juliet) – nominacje do Oskara. Za reżyserię nagrody nie dostał, natomiast film zdobył dwie statuetki: za kostiumy i zdjęcia. Muzykę napisał Nino Rota, który wtedy właśnie rozpoczął długoletnią współpracę z reżyserem. Przy okazji opowieści o tym filmie Ela przytoczyła niedawną historię, kiedy to (w 2023 roku) odtwórcy głównych ról wystąpili do wytwórni Paramount Pictures o odszkodowanie za zmuszenie ich do odegrania sceny erotycznej, gdy byli nieletni. Informacja ta wywołała dyskusję. Basia S. wyraziła zdziwienie, że po 55 latach, leciwi już aktorzy, którzy przez lata byli zaprzyjaźnieni z Zeffirellim i nigdy nie zgłaszali żadnych pretensji, nagle wystąpili o odszkodowanie w wysokości 500 mln. dolarów!!! Niemniej film „Romeo i Julia” uważany jest za jedną z najlepszych, a nawet najlepszą adaptację dzieła Szekspira. Ja ze swej strony dodałam, że mnie ciężko się to oglądało, może ze względu na język Szekspira i że dla mnie ten film, niestety, „trąci myszką”. Kilka osób, które film widziały, podziela moje zdanie. Małgosia podzieliła się swoimi wrażeniami, które zapamiętała, gdy przed wielu laty, jako młoda dziewczyna, ten film obejrzała. Była pełna zachwytu.
„Chcę służyć publiczności i mówiąc to, nie odczuwam wstydu. Prawdziwa sztuka musi być zrozumiała dla wszystkich, nie tylko dla elity. W „Poskromieniu złośnicy” pragnąłem niejako zbudować most pomiędzy teatrem i kinem. W adaptacji „Romea i Julii” postanowiłem natomiast spróbować, jak Szekspir zniesie poetykę filmu. Ale jednocześnie starałem się ocalić poezję Szekspirowskiego tekstu. […]. Mówi się, że sceneria mojego filmu sprawiała wrażenie autentyku. Pochodzę z Florencji, studiowałem architekturę i wydaje mi się, że mam wyczucie stylu, a zwłaszcza stylu włoskiego renesansu” – wyjaśniał reżyser.
• 1972 Brat Słońce, siostra Księżyc („Fratello Sole, sorella Luna”) – to pierwszy film z kręgu filmów katolickich, o życiu Św. Franciszka i Św. Klary. Widziałam kiedyś ten film w internecie, teraz chciałam go sobie przypomnieć, ale zniknął!
• 1977 Jezus z Nazaretu (Jesus of Nazareth) – obsada tego filmu była z najwyższej półki. Już wtedy Zeffirelli mieszkał w Hollywood, zaangażował takie osoby, jak: Robert Powell, Laurence Olivier, Rod Steiger, Christopher Plummer, odkryte na nowo Olivia Hussey (znana z roli Julii) i Valentina Cortese, Anne Bancroft, Ernest Borgnine, Anthony Quinn, Michael York, James Mason, Ian McShane, Claudia Cardinale, Peter Ustinov, Ian Holm, Donald Pleasence, Fernando Rey, Ian Bannen, Marina Berti, Regina Bianchi, Maria Carta i Renato Rascel. Jak mógł sobie pozwolić na tak gwiazdorską i przez to tak kosztowną produkcję? Odpowiedź znajduje się w Watykanie. Film został sfinansowany przez Watykan, powstał na zamówienie papieża Pawła VI, obejrzało go 27 milionów widzów w samych Włoszech i 2, 5 miliarda na całym świecie. Był to niebywały sukces!
• 1979 Mistrz (The Champ)
• 1981 Niekończąca się miłość (Endless Love)
• 1982 Pajace (Pagliacci, TV) “W operze łączą się wszystkie sztuki wykonawcze: śpiew, dramat, scenografia, gest, taniec. To zielona łąka Olimpu, po której muzy idą ręka w rękę” – zwykł mówić.
• 1982 La Traviata
• 1982 Rycerskość wieśniacza (Cavalleria rusticana, TV)
• 1986 Otello
• 1988 Młody Toscanini (Il giovane Toscanini)
• 1989 12 registi per 12 città
• 1990 Hamlet – po latach osiemdziesiątych, kiedy skupiał się na ekranizacji oper, powrócił do Szekspira z wielkim powodzeniem. Była to debiutancka rola Mela Gibsona. Film z uznaniem przyjęty przez krytykę i widzów.
• 1991 The King of Ads – „Annabella Pavia commercial” (film dokumentalny)
• 1992 Don Carlo (TV)
• 1993 Rozterki serca (Storia di una capinera)
• 1996 Jane Eyre
• 1999 Herbatka z Mussolinim (Tea with Mussolini)
• 2002 Wieczna Callas (Callas Forever) – ostatni pełnometrażowy obraz Zeffirellego, poświęcony Marii Callas, śpiewaczce i przyjaciółce, z Fanny Ardant w roli Callas. Film zrobił klapę!
• 2009 Omaggio a Roma (film krótkometrażowy)
Musieliśmy opowiedzieć sobie o życiu prywatnym Franca Zeffirellego.
Nigdy się nie ożenił, ale miał dwóch adoptowanych (gdy już byli dorośli, mieli po 30 lat) synów Luciano i Giuseppe zwany Pippo.
Dość wcześnie, bo już w wieku 14 – 15 lat odkrył swoją homoseksualność. Pierwsze doświadczenie seksualne przeżył z wiejskim chłopcem o imieniu Vieri, w czasie wojny, gdy przebywał z partyzantami w lasach Florencji. Z Luchino Viscontim łączył go wieloletni i burzliwy związek, który trwał do śmierci Viscontiego w 1976 roku. Obaj mieszkali razem przez wiele lat w rzymskiej willi Viscontiego przy Via Salaria.
Różnica poglądów (Visconti był lewicujący, blisko Włoskiej Partii Komunistycznej, Zeffirelli antykomunistyczny, katolicki i prawicowy) nie zaburzyła tej więzi. W 1996 roku, a więc 20 lat po śmierci Viscontiego, Zeffirelli dokonał coming outu, a w 2007 roku ujawnił, że przeżył wielką miłość z Viscontim.
Osoby, z którymi stykał się zawodowo, oskarżały go o napaści seksualne i zaloty, które musiały odpierać. Syn Zeffirellego te zarzuty odpierał, ale….
Nie był szczególnie lubiany w środowisku LGBT, ponieważ po swojemu pojmował homoseksualizm. Oświadczył, że nie docenia żadnego ruchu na rzecz praw obywatelskich LGBT, ponieważ „homoseksualista to nie ktoś, kto się kołysze i nosi makijaż”. To Grecja, to Rzym. To twórcza męskość.”
Był wielkim fanem piłki nożnej i kibicował florenckiej drużynie „Fiorentina”.
Był otwarcie praktykującym katolikiem.
24 listopada 2004 r. królowa Elżbieta II przyznała mu tytuł szlachecki.
Był spokrewniony (przez linię męską) z Leonardem da Vinci.
Rozwinęliśmy nieco wątek sympatii politycznych Zeffirellego. Był serdecznym przyjacielem Silvio Berlusconiego i z ramienia jego partii Forza Italia przez dwie kadencje zasiadał w Senacie. Silvio wybawił go z poważnej groźby utraty willi przy Via Appia w Rzymie, po prostu wykupił ją i oddał w dożywotnie użytkowanie Zeffirellemu. Po śmierci reżysera sam się w niej zainstalował!
Franco Zeffirelli zmarł w Rzymie, ale pochowany został z honorami w swoim rodzinnym mieście, Florencji, na cmentarzu Porte Sante.
Simone Bonciani, florencki rzeźbiarz i konserwator sztuki, wyrył na marmurze broniącym wstępu do grobowca piękne epitafium:
ŻYŁEM SZTUKĄ, ŻYŁEM MIŁOŚCIĄ.
Są to słowa z opery Pucciniego „Tosca”, którą po mistrzowsku zobrazował Zeffirelli, z udziałem jego ukochanej artystki i przyjaciółki Marii Callas. Zeffirelli chciał, żeby właśnie te słowa znalazły się na jego nagrobku jako podsumowanie długiego życia i pasji.
Opowieść o Franku Zeffirellim zakończyłam cytatem z Mistrza. Tak mówił w ostatnim wywiadzie dla Radia Watykańskiego:
„Jeśli sam najpierw nie dasz, niczego w życiu nie otrzymasz. Jeśli nie dajesz nie wzrastasz, ponieważ nasza kreatywność wpisana jest w nasz chrzest, w naszą naturę. Człowiek jest wielkim twórcą, jest zdolny tworzyć rzeczy potrzebne nie tylko jemu samemu, ale także jego dzieciom, rodzinie, przyjaciołom. To jest bardzo ważne przesłanie, ponieważ otrzymując czujesz od razu potrzebę dzielenia się z drugim, to jest forma odpowiedzialności za otrzymany dar. Jestem głęboko przekonany, że ludzie są ze swej natury dobrzy i nawet w tych, których uważamy za złych drzemie ziarenko dobra. W moim długim życiu odkryłem, że trzeba czynić i dostrzegać dobro – mówił w swym ostatnim wywiadzie Franco Zeffirelli. – Wiara jest dla mnie przede wszystkim miłością. Kocham Jezusa, ponieważ wniósł On w świat nieskończoną miłość. Nieraz niełatwo Mu zaufać, przewraca nam nasze plany, ale jestem święcie przekonany, że cokolwiek Bóg mi daje i proponuje jest to zawsze dla mojego dobra.“
Włochy i Florencja godnie uczciły 100-lecie urodzin swojego Znakomitego Syna.
Nad Florencją przeleciała eskadra Frecce Tricolori pozostawiając na niebie kolory flagi włoskiej, powstał film dokumentalny o życiu Reżysera (pod nadzorem artystycznym Pippo Zeffirellego), poczta włoska wydała okolicznościowy znaczek, a słynny punkt widokowy na Piazzale Michelangelo we Florencji nazwano jego imieniem: Belvedere Franco Zeffirelli.
Nagrody:
5 nagród filmowych we Włoszech: David di Donatello (1969, 1972, 1979, 2002), Nastri d’Argento (1969).
W 1999 roku Franco Zeffirelli otrzymał nagrodę Kryształowy Globus na Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach za wybitny wkład w światową kinematografię.
W 1984 roku otrzymał nagrodę Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszą scenografię do filmu “Traviata”.
Liczne nominacje do OSKARA
Zauważa się, że niemal wszystkie jego filmy były międzynarodowymi produkcjami.
W 2022 roku na festiwalu w Wenecji zaprezentowany został dokumentalny film „Franco Zeffirelli Conformista Ribelle” w reżyserii i wg scenariusza Selmy Dell’Olio. Dokument pokazuje decydujące momenty i punkty zwrotne błyskotliwej, pełnej wydarzeń międzynarodowej kariery oraz niezwykłego życia wielkiego włoskiego artysty.
Z okazji stulecia urodzin reżysera, w gmachu Teatro alla Scala, z którym był związany przez kilka dekad (21 wystawionych oper, łącznie ponad 500 spektakli) zorganizowano specjalną wystawę poświęconą półwiecznej działalności artysty w słynnej mediolańskiej operze.
“Teatr muzyczny Zeffirellego docierał do milionów widzów na całym świecie. Z pewnością żaden reżyser operowy nie zaangażował tak różnorodnej i szerokiej publiczności – czytamy na stronie internetowej La Scali – był przykładem teatru muzycznego, który nigdy nie był skierowany do kulturalnej lub zamożnej elity, lecz potrafił zdobyć szeroką i popularną publiczność dzięki spektakularności swoich produkcji i prawdziwie pionierskiemu połączeniu opery, telewizji i kina. Zeffirelli był pierwszym (i ostatnim) dyrektorem operowym, którego nazwisko znali wszyscy Włosi, nawet ci, którzy nigdy nie weszli do teatru”.
Przypisy
- Zdjęcie tytułowe – https://www.theguardian.com/stage/2019/jun/15/franco-zeffirelli-revered-italian-director-dies-aged-96. Photograph: Alessandro Di Meo/EPA
- https://www.corriere.it/spettacoli/cinema-serie-tv/cards/franco-zeffirelli-nasceva-cento-anni-fa-fiorentino-7-curiosita/cognome-inedito_principale.shtml
- https://biografieonline.it/biografia-franco-zeffirelli
- https://it-m-wikipedia-org.translate.goog/wiki/Franco_Zeffirelli?_x_tr_sl=it&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=sc
- https://www.filmweb.pl/person/Franco+Zeffirelli-11795/biography
- https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/100-lat-temu-urodzil-sie-franco-zeffirelli
- https://dzieje.pl/kultura-i-sztuka/uroczystosci-zalobne-po-smierci-zeffirellego-we-florencji
- https://www.vogue.pl/a/gwiazdy-romea-i-julii-z-1968-roku-pozywaja-paramount-za-naduzycia-seksualne-na-planie
- https://film.dziennik.pl/news/artykuly/600303,wlochy-rzym-franco-zeffirelli-smierc-rezyser-96-lat.html
- https://www.museoscala.org/it/mostre/zeffirelli-gli-anni-alla-scala.html
- https://www.museoscala.org/it/mostre/zeffirelli-gli-anni-alla-scala-video.html#fb-3452
- https://wpolityce.pl/kultura/219965-franco-zeffirelli-wytoczy-proces-la-scali-rezyser-na-wojennej-sciezce-z-opera
- https://www.pressreader.com/italy/corriere-fiorentino/20190620/281560882318304