Komaskowie

Kiedy w ramach włoskich patronów warszawskich ulic Fontanowie czekali jeszcze na prezentację, Maja odkryła z zaintrygowaniem, że wiąże się z nimi hasło Komaskowie i postanowiła rozwinąć je jako pierwsze i uświadomić nam nieznany wspólny wątek związany ze znanymi nazwiskami.

Okazuje się, że Komaskowie przewijali się w rozmowach Mai z różnymi osobami pod hasłami: “No wiesz, Komaskowie…”. Czytała je też w wypowiedziach m.in. Tessy Capponi-Borawskiej w podobnym kontekście tzn. wszyscy znawcy wiedzieli o co chodzi. Przyszła więc najwyższa pora, żeby zgłębić temat w italomańskim gronie i podzielić się nim szerzej.

Komaskowie (z wł. Maestri lub Magistri Comacini – mistrzowie z okolic Como, łac. Novum Comum) to architekci, budowniczowie, artyści i rzemieślnicy z pogranicza włosko-szwajcarskiego, z okolic jezior Como i Lugano. Starorzymska kolonia Novum Comum, założona została w 59 roku p.n.e. nad jeziorem Como przez Juliusza Cezara – Ojca Cesarstwa Rzymskiego.

Pierwsza wzmianka o Mistrzach Comacini znalazła się w edykcie z 643 r. lombardzkiego króla Rothariego, a jeśli wyszedł edykt to znaczyło, że zjawisko już kwitło i dlatego musimy koniecznie myśleć, że ich pochodzenie jest o wiele bardziej odległe. To nie przypadek, że na terenach wokół jeziora Como doszło do takiego skupienia artystów. Przede wszystkim region dostarcza wiele różnych kamieni od wapnia, przez dolomit, marmur, porfir po granity i gnejsy. Wszystko to mogło stworzyć pewną „specjalizację” lokalnych populacji w sztuce wydobywania, wytwarzania i artystycznej obróbki kamieni.

Przetrwanie bractw comacini opiera się na hipotezie, że rzymskie tajniki budowy murów nigdy nie zostały całkowicie utracone we Włoszech, ale zostały przekazane przez bractwa murarskie, w których robotnicy połączyli się w celu wzajemnej ochrony, braterskich spotkań i ewentualnego wsparcia wdów w całym Imperium Rzymskim. Czasami zrzeszeni byli razem jako mistrzowie rzemiosła chroniący jego tajemnice. Każde takie bractwo składało się z mężczyzn (nigdy kobiet) znajdujących się w jednym mieście i uprawiających jedno rzemiosło. Geograficzne centrum Comacini we wczesnym średniowieczu powstało w Como, Lombardii i Pawii. Wydaje się, że te bractwa murarskie mogły być pierwowzorem i początkiem budowy w średniowieczu loży masońskich i niektórzy uważają ich za przodków współczesnych masonów odnajdując w ich dziełach wiele symboli.

We włoskiej Lombardii i szwajcarskim Ticino (znane nam z makaronu na drzewach) przez wieki działało wiele rodów wyspecjalizowanych w różnych dziedzinach związanych z budownictwem. Zawody te od średniowiecza przez renesans i barok przekazywane były w obrębie rodziny, często przechodziły z ojca na syna przez wiele pokoleń. Komaskowie uchodzili za znakomitych specjalistów daleko poza rodzinnym regionem. Na pograniczu włosko-szwajcarskim nie prowadzono jednak tak wielu prac budowlanych, żeby znalazła się praca dla wszystkich, dlatego już od średniowiecza (XI wiek) Komaskowie szukali zajęcia w odległych od miejsca urodzenia regionach, czasami bardzo odległych i przenosili włoskie wzory do kolejnych krajów europejskich. Rozpowszechniali swoją sztukę WSZĘDZIE: Rzym, Wenecja, Genua, Trydent, Bergamo, Modena, Ferrara, Ankona, Pistoia, Arezzo, Werona, Siena, Orvieto, Asyż, Bari, Genua, Salzburg, Graz, Passau, Praga, Ludwigsburg, Berlin, Sztokholm, Petersburg, Warszawa, Kraków, Poznań itd. Działali praktycznie w całej Europie – Szwecja, Finlandia, Dalmacja, Syria, Hiszpania, Anglia, Czechy, Polska, Węgry, Rosja.

Według historyka Battistiego masowa migracja tych artystów była największą, jaką kiedykolwiek widziała historia. Dlatego warto podkreślić, że Komaskowie tak skutecznie przyczynili się do rozpowszechnienia architektury romańskiej, byli mistrzami romanizmu lombardzkiego. Znani raczej z biegłości technicznej, niż nowatorstwa adaptowali się do miejscowych warunków i tradycji. Byli jednak wśród nich także wybitni artyści – jak architekt Francesco Borromini autor rzymskich kościołów i pałaców. Borromini był mistrzem iluzji, tworzącym skróty perspektywiczne, które zaskakiwały widza. Widać to na przykładzie Galerii Perspektywy w Palazzo Spada wzniesionej w latach 1652‑1653. Jest to galeria kolumnowa, która została zaprojektowana przez Borrominiego tak, aby zmierzający w jej kierunku widz myślał, że ma przed sobą do pokonania długi tunel składający się z kolumn dźwigających kolebkowe sklepienie. Kolumny korytarza nie są ustawione paralelnie, lecz wszystkie zmierzają do jednego wspólnego punktu (tam, gdzie stoi figurka Marsa). Podłoga się unosi, kolumny zmniejszają, a sufit obniża. Przy wejściu do galerii kolumny mają 5,8 metrów wysokości, przy wyjściu – tylko 2,5. Szerokość galerii zmniejsza się z 3,5 do 1 metra. Dopiero pokonując cały korytarz dostrzeżemy mistrzostwo Borrominiego.

Komasków było naprawdę bardzo wielu i np. nazwisk samego rodu Fontana jest siedem. Komaskowie mieli specjalne zezwolenia na swobodne przemieszczanie się po Europie, byli zwolnieni z podatku i nie mieli żadnych ograniczeń. Bazylika Sant’Abbondio in Como, chór bazyliki San Fedele ze wszystkimi tajemniczymi postaciami potworów i gryfów, imponujące stiuki w katedrze w Pasawie w Bawarii, krużganek opactwa Piona, bazylika Sant’Ambrogio w Mediolanie, Bazylika San Francesco d’Assisi, Zamek Ludwigsburg (“Niemiecki Wersal”) – za całym tym architektonicznym i dekoracyjnym bogactwem stoją Maestri Comacini.

Do Rzeczypospolitej docierali przez Śląsk i Lwów. Kolejno osiadali w Poznaniu, Lublinie, Krakowie, Warszawie. Ich obecność wpłynęła na ukształtowanie polskiej sztuki renesansowej i barokowej. Wpływ ten widoczny był także w klasycyzmie.
Jeśli chodzi o wpływy w symbolice i estetyce prac Komasków, to głównym ich źródłem byli Longobardowie, pochodzący z Panonii, którzy przynieśli ze sobą orientalne kulty pogańskie, a nawet kiedy się nawrócili, zawsze pozostawali „chrystianizowanymi barbarzyńcami” związanymi z pradawnym kultem węża. Komaskowie zawsze mieli z nim do czynienia, zarówno w pogańskim, jak i chrześcijańskim sensie – na przykład kuszący wąż w „Księdze Rodzaju”.

Romańskie i gotyckie katedry tętnią intreccio (przeplatanie się) – poskręcanymi spiralnymi dekoracjami, meandrami uformowanymi z jednej krętej linii, przeplatającymi się kształtami roślin, figurami geometrycznymi i pogańską symboliką. Komaskowie wierzyli w swój mistyczny Węzeł Salomona, tajemniczy symbol, który jest reprezentowany przez dwa lub więcej owalne pierścienie, które są ze sobą splecione w nierozłączny sposób. Jego początki sięgają piątego tysiąclecia p.n.e., a Rzymianie wprowadzili go w I wieku naszej ery i rozpowszechnili w średniowieczu w kościołach i klasztorach. Był to dla nich znak niezbadanych i nieskończonych dróg Boga, którego naturą jest jedność – to zjednoczenie człowieka z wymiarem boskości. Połączone ze sobą pierścienie mogą się swobodnie poruszać, ale nie mogą być całkowicie niezależne.

Gdzie zaczyna się boska wola, a gdzie kończy się wolna wola?

Odmianę północnowłoskiego renesansu na terenie Śląska, Meklemburgii i Szwecji rozpropagowali głównie właśnie Komaskowie, w tym przedstawiciele rodziny Parrów (z włoska de Pario) z Bissone koło Lugano i związanej z nimi rodziny Niuronów z Lugano. W latach 1540-1547 książę brzeski Jerzy II zaprosił do siebie te dwie rodziny w celu dokończenia przebudowy zamku w stylu renesansu. Rodziny te dzięki pracom w Brzegu zyskały sławę w całej niemal Europie. Umiejętności Komasków sprawiły, że Zamek w Brzegu nazywany Śląskim Wawelem stał się bardzo znany, a miasto uważano za jedną z największych kolonii artystów i rzemieślników włoskich. Zamek posiada status zabytku o najwyższej wartości artystycznej, historycznej i naukowej w skali światowej.

Od połowy XVI w. południowe Niemcy, Austria i Czechy znalazły się pod wpływem manieryzmu włoskiego, a w rozpowszechnianiu nowych idei ważną rolę odegrali zdolni i sprawni zawodowo Komaskowie chętnie zatrudniani przy wznoszeniu bogatych rezydencji. Obok osobistych talentów architektów i muratorów, bardzo ważne były wzajemne relacje i koligacje możnych, książęcych, a nawet królewskich rodów, dla których pracowali. To dzięki ich rekomendacji Komaskowie z rodziny m.in. Parrów prowadzili prestiżowe budowy na tak rozległym obszarze. Komaskowie działali też pod patronatem papieży budując, przebudowując i dekorując kościoły i klasztory.

Do najwybitniejszych twórców należeli: wspomniany już Francesco Borromini, Pietro Lombardi działający w Wenecji, Domenico Fontana, Giacomo della Porta i Carlo Maderno działający w Rzymie, Giovanni Trevano i Matteo Castelli rozpoczynający karierę w Rzymie z Domenico Fontaną i Carlem Maderną, a potem tworzący w Rzeczypospolitej.

We wczesnej fazie baroku prace w Warszawie na Zamku Królewskim i Ujazdowie kontynuowali wymienieni już architekci tesyńscy (Tessyn – Ticino) Giovanni Trevano (uczeń Carla Maderny) i Matteo Castelli – nadworni architekci króla Polski Zygmunta III Wazy, jedni z najwybitniejszych przedstawicieli wczesnego baroku rzymskiego. Następcą Castellego na stanowisku architekta królewskiego został, promowany przez niego pomocnik, siostrzeniec Constantino Tencalla, także z Lugano, który był architektem dwóch królów – Zygmunta III i Władysława IV i działał w Wilnie, a później w Warszawie. To dobry przykład międzypokoleniowych powiązań Komasków i kontynuowania fachu, mistrzostwa i tradycji.

Polscy Komaskowie i ich wybrane dzieła

Giovanni Battista di Quadro 

• Ratusz w Poznaniu
• Budynek Wagi Miejskiej w Poznaniu
• Nagrobek bpa Adama Konarskiego w Katedrze w Poznaniu
• Ratusz w Krobi

Matteo Castello 

• Zamek Królewski w Warszawie – kierownik prac i budowy
• Zamek Ujazdowski w Warszawie we współpracy z Constantino Tencalla
• Projekt kaplicy św. Kazimierza w Wilnie

Paweł Antoni Fontana 

• Przebudowa pałacu Sanguszków w Zasławiu na Ukrainie – niestety obecnie ogromny pałac to wielka ruina
• Bazylika Św. Anny w Lubartowie
• Kościół Św. Jana Jałmużnika w Orchówku
• Kościół Karmelitów Trzewiczkowych w Lublinie

Baltazar Fontana 

• Dekoracje kościoła Św. Andrzeja w Krakowie
• Kościół Św. Michała w Ołomuńcu
• Wystrój klasztornej biblioteki w Hradisku

Jakub Fontana

• Kościół św. Franciszka z Asyżu i klasztor franciszkanów na Nowym Mieście w Warszawie
• Konwikt Pijarów Collegium Nobilium w Warszawie, obecnie siedziba Akademii Teatralnej
• Pałac Branickich przy ul. Miodowej w Warszawie
• Fasada Bazyliki Św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie
• Kamienica Prażmowskich przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie
• Kościół Wizytek przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie
• Brama Mostowa przy ul. Boleść 2 na Warszawskiej Starówce
• Kamienica własna przy Zakroczymskiej 2 w Warszawie
• Kościół bernardynów w Górze Kalwarii

Domenico Merlini 

• Królikarnia w Warszawie
• W Łazienkach Królewskich zaprojektował Pałac na Wyspie, Biały Domek, Starą Pomarańczarnię (Starą Oranżerię), Nową Kordegardę, Pałac Myślewicki, Ermitaż, Wodozbiór
• Kościół Św. Karola Boromeusza na Powązkach w Warszawie
• Pałac Borchów (Dom Arcybiskupów Warszawskich)
• Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy przy Miodowej w Warszawie
• Domek Holenderski – pałacyk będący prywatną willą architekta i w poł. XIX w. przebudowany wg projektu prawdopodobnie Franciszka Marii Lanciego, obecnie ambasada Irlandii
• Pałac w Jabłonnie
• Brama Grodzka w Lublinie

Giovanni Battista Trevano 

• Kościół Św. Marcina w Krakowie
• Pałac Kazimierzowski (Villa Regia) przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie
• Pałac Królewski w Łobzowie (obecnie dzielnica Krakowa)
• Fasada kościoła Św. Piotra i Pawła w Krakowie
• Synagoga Izaaka w Krakowie
• Kaplica Matki Boskiej Piaskowej w Bazylice Nawiedzenia NMP w Krakowie

Jakub Parr 

• Zamek w Bolkowie
• Zamek Piastów Śląskich w Brzegu nazywany “Śląskim Wawelem”

Franciszek Parr

• Zamek w Płakowicach na Dolnym Śląsku
• Zamek Piastowski w Chojnowie – kierownik prac budowlanych
• Projekt rozbudowy Zamku Piastów Śląskich w Brzegu

Komaskowie działający od najodleglejszego średniowiecza – byli często mitologizowani przez lokalnych pasjonatów historii, ale też szeroko niedoceniani przez historyków sztuki, którzy spychali ich do roli prostych ludzi, rzemieślników, a tymczasem ich przedsiębiorczość i znaczenie historyczno-środowiskowe były OGROMNE i ostatecznie określiły obecną strukturę zabudowy całych miast i regionów!

Przypisy

Zdjęcie tytułowe – https://www.lazienki-krolewskie.pl

https://en.wikipedia.org/wiki/Comacine_masters

https://pl.wikipedia.org/wiki/Komaskowie

https://zpe.gov.pl/a/architektoniczna-finezja-borrominiego/DQkw7dWPW

https://voiceofrome.com/2016/01/22/borromini-mistrz-iluzji-galleria-spada/.

https://www.ruggeromarino-cristoforocolombo.com/templari/772-il-nodo-di-salomone-in-provincia-di-messina-simbolo-antico-come-il-mondo.html

https://gnosticwarrior.com/comacine-masters.html

https://www.comolakesideblog.com/culture/10-facts-about-maestri-comacini

https://www.globetodays.com/i-maestri-comacini-e-la-massoneria-misteri-e-simboli/.

https://www.olesnica.nienaltowski.net/Niuronowie.htm/.